Orang Jawa sangat memperhatikan masalah hidup dan peri kehidupannya, demikian besar perhatian mereka sehingga peri kehidupan yang dianggap sangat penting itu diatur dengan cara dan tata laksana tertentu, dan dijadikan sebuah tatacara dan upacara adat. Tata cara yang menyangkut hidup manusia diletakkan pada masa manusia dalam kandungan, setelah lahir dan setelah mati. Menurut Drs. R. Subalidinata dari Fakultas Kebudayaan UGM dalam ceramahnya di Lembaga Javanologi Yogyakarta tentang kajian hidup dan tatacara Jawa bisa ditempuh lewat keagamaan, budaya, sastra dan tatacara adat. Tata cara adat bida dikaji dengan mengangkat sumber tertulis dan lisan, serta mengamati penerapan tatacara itu. Waktu Kehamilan Manusia hidup pada masa tinggal dalam kandungan ibu, pada masa itu kehidupan bayi dan ibu menjadi perhatian besar. Kehidupan mereka diatur dengan sebuah tatacara dan upacara yang sedapat mungkin dipatuhi oleh ibu yang mengandung dan suaminya. Ibu hamil harus memperhatikan larangan dan pantangan demi keselamatan bayi dan dirinya. Sang suami atau keluarga mengadakan selamatan dan sesaji, demi keselamatan mereka, tatacara selamatan (wilujengan) dilakukan sejak kandungan berusia satu bulan bulan sampai sembilan bulan (10 bulan) Tatacara bisa dilakukan kecil-kecilan (climen) sederhana dan besar-besaran, yang disebut akhir ini biasanya dilaksanakan bila kandungan menginjak usia tujuh bulan, dan dilaksanakan pada tanggal ganjil yang jatuh pada hari rabu atau sabtu sebelum bulan purnama itu disebut Tingkeban. Tingkeban bisa dilakukan dengan selamatan ala kadarnya dan bagi yang mampu dengan kemasan upacara yang dilakukan sepanjang satu hari satu malam. Yang diperhatikan ialah masalah sesaji, mandi (siraman) dan pahargyan (pesta) segala sesuatu dilaksanakan atas petunjuk orang tua ahli adat atau hukum adat. Setelah bayi lahir keluarga mengadakan selamatan dengan tatacara yang diatur masyarakat lingkungannya, seperti: penguburan tembuni (ari-ari), brokohan (selamatan pada hari pertama kelahiran), sepasaran (selamatan hari ke lima dan pemberian nama bayi), selapanan (selamatan pada hari ke ke tiga puluh lima hari), dan siraman (memandikan sang ibu, jatuh pada hari ke 40, sesudah melahirkan juga disebut upacara Wiladah). Waktu Hidup Tatacara sesudah melahirkan dilakukan pada masa kanak-kanak, menjelang masa dewasa dan masa lanjut usia. Tatacara pada masa kanak-kanak yaitu tedhak siten (anak berusia 7 X 35 hari) hari ulang tahun pertama dan menyapih (menghentikan disusui ibu). Tatacara pada masa menjelang dewasa disebut: tetesan (bagi wanita), supitan (bagi anak laki-laki), ruwatan (bagi wanita atau pria yang disebut Sukerta misalnya: anak tunggal (hanya satu). Anak lima semua wanita atau semua pria dll, kemudian pangur (gosok gigi), dan tarapan bagi anak wanita yang selesai datang bulan. Tatacara pada masa dewasa yaitu perkawinan, yang prosesnya meliputi: congkok nakekake (minta keterangan mengenai anak yang akan dilamar) nontoni (memperkenalkan calon istri-suami) melamar, meningseti (menyampaikan tanda pengikat), srah-srahan (penyerahan tanda pengikat), ijab-kabul (di depan pejabat agama yang berwenang), dan pawiwahan (syukuran atau resepsi) Yang sering diperhatikan terutam upacara perkawinan, sebelum ijab sering dilakukan upacara beras tumpeng, putus benang, pati tumper. Upacara sesudah ijab ialah panggih (bertemunya temanten pria dan wanita) dengan tatacara: balangan suruh (saling melempar daun sirih) wijik (mencuci kaki) munggah pasangan, pangkon (timbang bobot) asrah kaya (memberikan sejumlah uang kepada temanten putri) dhahar klimah (saling menyuapi nasi) sungkeman (mohon doa restu orang tua) Tatacara pada masa dewasa (32 tahun ) disebut Tumbuk Sepisan, bila berusia 64 disebut Tumbuk Agung (8 windu = 8 X 8). Upacaranya antara lain: 1. Selamatan 2. Angonputu (nenek/kakek pergi bersama anak-cucu pergi kepasar dan membeli makanan sepuasnya) 3. Congkokan (bertelekan batang tebu) yang dibawa anak-cucu 4. Andrawina (kakek/nenek membagi nasi pada anak dan cucu) 5. Nyebar udhik-udhik (menyebar uang recehan) 6. Memberi wasiat (nasehat) 7. Sungkeman (anak-cucu mohon restu) 8. Dhahar kembul (makan bersama) 9. Pertunjukan jika memungkinkan. Waktu Kematian Tatacara kematian dilakukan dengan mengadakan selamatan pada hari pertama sewaktu meninggal (surtanah) hari ke 3, ke 7, ke 40, ke 100, setelah setahun , setelah dua tahun dan 1000 hari. Bisa pula pada tiap tahun hari kematian atau dengan nyekar (pasang batu nisan) Manawi kita gagas-gagas, lampahing ngagesang punika kenging winastan karoban dening panyêluding wisaya. Boten rumiyin, boten sapunika, boten rampung-rampung, tansah sami cocongkrahan, labêt sami rêbat lêrês dhatêng gagandhulan tuwin tekadipun piyambak-piyambak. Wisaya punika wontên ingkang gampil kasumuruban, lan wontên ingkang botên gampil anggenipun nyumêrêbi. Wisaning sawêr botên sanes namung dumunung wontên ing untu, lan panyêmburipun. Wisaning kalabang lan kalajêngking wonten ing êntupipun. Ananging ing samangke, lah dumunung wontên ing pundi, menggah wisaning sadaya s^erat-sêrat piwulang, ingkang sampun sumebar dados wawaosianing ngakathah? Punika botên sanes kajawi dumunung wontên ing pangertosan kita pribadi. Kados pundi ing jagad, kawontênan panggêlaring piwulang ingkang sami kasêbut ing sêrat-sêrat, punapa inggih wontên pigunanipun ingkang langkung agêng tumrap ing gêsang kita, murih tata têntrêm lan karaharjan? Lha punika nyumanggakakên, amargi piwulang kasêbut ing dalêm sêrat-sêrat wau, sagêd nuwuhakên pangertosan warni kalih, sapisan: pengêrtosan ingkang ngênggeni wontên ing sasananing kalêrêsan. Dene ingkang kaping kalih: pangertosan ingkang ngênggeni wontên ing panasaran. Manawi kita sagêd mangêrtos nampeni suraosing piwulang wau, punika kados dene kita manggih usada ingkang sampun sumêrêb abên-abênan lan tumanjanipun. Manawi makatên sampun tamtu kita sagêd manggih kawilujêngan lan kemulyan. Kosokwangsulipun pangertosan kita ingkang saking sêrêp panampinipun, punika kados dene kita manggih usada ingkang abên-abênan tuwin tumanjanipun dereng kita sumêrêbi. Ingkang makatên punika sagêd ugi andadosakên ing wisaya. Langkung-langkung yen pangêrtosan ingkang sêling sêrêp panampinipun wau, lajêng katularakên ing ngasanes, sarana lesan utawi sarana sêrat-sêrat, sampun tamtu badhe langkung agêng ing wisayanipun. Kasêbut ing sêrat Paniti Sastra bab 10 ungêlipun makatên: ingkang dados wisaning tiyang nêdha punika bilih kirang telatos pamamahing têtêdhan, yen botên lêmbut ingkang dipun têdha yêkti dados sêsakit. Mênggah pikajênganipun makatên: têmbung: tiyang nêdha, mangêrtosipun nêdha kawruh. Pamamahing têtêdhan: pikajênganipun: panyuraosing kawruh. Mênggah gamblangipun makatên: tiyang ngudi kawruh punika kêdah telatos panyuraosipun, murih mangêrtos ing lair batos. Sêbab yen botên makatên, kawruh ingkang sajatosipun langkung miraos tumrap raosing manah, botên siwah kadidena raosing madu pinasthika, têmah lajêng malik garêmbyang dados raos pait asêngak kadidene tuwak sajêng ingkang angêndêmi, ing wusana lajêng andadosaên wisaning jiwa raga. Kuwontênan ingkang makatên wau, sanyatanipun botên nama aneh, yen kita kajlungupa ing jurang panasaran. Sabab miturut panggêlaring sadaya sêrat-sêrat piwulang, punika prasasat mbotên wontên têmbung ingkang ukaranipun kadamêl prasojo, nanging wontên têmbung paribasan, pasemon, pralambang, tuwin pralampita. Dados prasasat kita sami kinen ambatang adêging cacangkriman. Dene mênggah pikajênganipun: Sapisan perlu kangge ngadegakên tuwin ngluhurakên. Kaping kalihipun pêrlu kangge dhadhasaring pamarsudi tumrap para siswa, supados tansah sami anandangakên kalimpadan alusing pambudi. Mila siswa ingkang kirang lantip, inggih botên sagêd nampeni piwulang wau
|